Zastosowanie bajkoterapii w praktyce: narracja terapeutyczna jako metoda pracy z dziećmi w nowym środowisku kulturowym

Narracja terapeutyczna stanowi jedną z najbardziej naturalnych i skutecznych form wspierania dzieci w radzeniu sobie z trudnymi doświadczeniami. Opowieści, szczególnie te oparte na metaforze, pozwalają dziecku zrozumieć własne emocje i znaleźć bezpieczny sposób ich wyrażenia. W przypadku dzieci, które znalazły się w nowym środowisku kulturowym – w wyniku migracji czy przeprowadzki – narracja terapeutyczna może odgrywać kluczową rolę w procesie adaptacji. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie podstaw teoretycznych narracji terapeutycznej, omówienie mechanizmów jej działania oraz zaprezentowanie praktycznych możliwości wykorzystania bajkoterapii w pracy z dziećmi migrantów.

Zmiana środowiska kulturowego jest jednym z najbardziej stresujących wydarzeń w życiu dziecka [1]. Badania wskazują, że dzieci migrantów częściej niż ich rówieśnicy doświadczają lęku separacyjnego, trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych oraz problemów w nauce, wynikających z bariery językowej [2]. W nowej rzeczywistości dziecko często czuje się obce, niezrozumiane i pozbawione dotychczasowego poczucia bezpieczeństwa.

Wsparcie psychologiczne w tym okresie jest kluczowe. Metody oparte na narracji – w tym bajkoterapia – pozwalają na stworzenie przestrzeni, w której dziecko może symbolicznie przepracować swoje przeżycia i nadać sens nowym doświadczeniom [3].

Podstawy teoretyczne narracji terapeutycznej

Narracja jest naturalnym sposobem porządkowania doświadczeń. Według Brunnera, opowiadanie historii jest podstawowym mechanizmem nadawania sensu światu i budowania tożsamości [4]. Dzieci – podobnie jak dorośli – potrzebują opowieści, aby zrozumieć siebie i swoje emocje.

Narracja terapeutyczna różni się od zwykłego opowiadania historii tym, że jest celowo konstruowana w taki sposób, aby umożliwić dziecku identyfikację z bohaterem i przepracowanie trudności w sposób bezpieczny [5]. Bajka lub baśń nie daje gotowych odpowiedzi, lecz wskazuje możliwe strategie radzenia sobie, jednocześnie wzmacniając poczucie sprawstwa [6].

Bajkoterapia – istota i mechanizmy działania

Bajkoterapia jest formą pracy terapeutycznej, w której wykorzystywane są teksty literackie (bajki, baśnie, opowiadania) lub historie tworzone specjalnie na potrzeby dziecka [7]. Najczęściej stosuje się:

• bajki relaksacyjne – pomagające w wyciszeniu i obniżeniu napięcia,

• bajki psychoedukacyjne – uczące nowych umiejętności społecznych,

• bajki psychoterapeutyczne – wspierające proces przepracowania trudnych emocji [8].

Kluczowym elementem jest metafora – to dzięki niej dziecko może projektować własne uczucia na postacie i sytuacje z bajki, a następnie – poprzez ich rozwiązanie – doświadczyć symbolicznego ukojenia [9].

Funkcje narracji terapeutycznej w procesie adaptacji

Bajkoterapia wspiera dziecko w nowym środowisku na kilku poziomach:

1. Emocjonalnym – umożliwia wyrażenie lęku, smutku i tęsknoty w bezpiecznej formie.

2. Społecznym – pokazuje modele pozytywnych interakcji z innymi.

3. Kulturowym – może służyć jako most pomiędzy starym i nowym światem dziecka, łącząc znane mu obrazy z nową rzeczywistością [10].

Warto podkreślić, że dobrze skonstruowana narracja uwzględnia kontekst kulturowy i językowy dziecka. Można np. wpleść w fabułę elementy z kraju pochodzenia dziecka – ulubione potrawy, piosenki czy zwyczaje – a następnie stopniowo wprowadzać motywy związane z nową kulturą.

Przykłady zastosowania bajkoterapii w praktyce

W pracy z dziećmi migrantów psychologowie często wykorzystują autorskie opowiadania, w których bohater wyrusza w podróż do nowej krainy. Po drodze spotyka pomocnych przewodników, rozwiązuje zagadki i uczy się nowych słów. W ten sposób dziecko symbolicznie przechodzi przez proces adaptacji.

W jednym z projektów badawczych wprowadzono cykl 12 spotkań, podczas których dzieci słuchały bajek i tworzyły własne ilustracje do historii¹¹. Już po sześciu tygodniach zauważono większą otwartość dzieci na kontakt z rówieśnikami i zmniejszenie zachowań wycofanych.

Przykład: bajka o małym żółwiu, który zgubił swoją wyspę, ale odnalazł nowy dom wśród morskich stworzeń. Żółw początkowo bał się nowych przyjaciół, lecz stopniowo odkrywał, że różnorodność może być źródłem siły i radości. Takie metaforyczne przedstawienie sytuacji migracyjnej pomaga dziecku zrozumieć, że jego lęk jest naturalny, a proces adaptacji jest możliwy i może zakończyć się pozytywnie.

Studium przypadku

Badanie przeprowadzone w 2022 roku wśród dzieci w wieku 6–10 lat, które przybyły do Polski z Ukrainy, wykazało, że regularne stosowanie bajkoterapii (raz w tygodniu przez trzy miesiące) znacząco zmniejszyło poziom lęku u dzieci oraz poprawiło ich samopoczucie w środowisku szkolnym¹².

Nauczyciele zauważyli także lepszą współpracę w grupie i większe zaangażowanie w zajęcia. W wywiadach z rodzicami podkreślano, że dzieci chętniej opowiadają o swoich emocjach i zaczęły same tworzyć własne historie o bohaterach, którzy „poradzili sobie w nowym świecie”.

Narracja terapeutyczna, a w szczególności bajkoterapia, jest skuteczną metodą wspomagającą proces adaptacji dzieci w nowym środowisku kulturowym. Odpowiednio dobrane opowieści pomagają w redukcji lęku, rozwijaniu kompetencji społecznych i budowaniu poczucia tożsamości.

W przyszłości warto prowadzić dalsze badania nad długofalowymi efektami bajkoterapii oraz nad możliwością jej wdrażania w systemie edukacji, zwłaszcza w szkołach, do których uczęszczają dzieci z doświadczeniem migracji.

Przypisy

1. Grzymała-Moszczyńska, H. (2018). Dziecko w sytuacji migracji. Kraków: Universitas.

2. Kaczmarek, M. (2021). Psychologiczne skutki migracji u dzieci. Warszawa: PWN.

3. Czub, M. (2012). „Narracja jako forma wsparcia psychologicznego dziecka”. Psychologia Rozwojowa, 17(4), 33–45.

4. Bruner, J. (2004). Kultura edukacji. Kraków: Universitas.

5. White, M., Epston, D. (2006). Narrative Means to Therapeutic Ends. New York: Norton.

6. Bettelheim, B. (1996). Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Warszawa: PIW.

7. Molicka, M. (2002). Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Poznań: Media Rodzina.

8. Molicka, M. (2011). „Bajkoterapia w pracy z dziećmi w wieku szkolnym”. Psychologia Wychowawcza, 54(3), 45–53.

9. Szymańska, A. (2019). „Metafora jako narzędzie w pracy z dzieckiem”. Forum Pedagogiczne, 9(2), 33–45.

10. Orzechowska, A. (2020). „Narracja w bajkoterapii a proces adaptacji”. Przegląd Terapii Pedagogicznej, 6, 77–89.

11. Nowak, P. (2021). „Rola twórczości plastycznej w bajkoterapii”. Edukacja i Rozwój, 12(2), 101–118.

12. Kowalska, J. (2022). „Efektywność bajkoterapii w redukcji lęku u dzieci migrantów”. Psychologia Rozwojowa, 27(1), 99–112.