Patroni 2025 a emigracja: co mają nam dziś do powiedzenia?

Choć nie wszyscy z nich opuścili Polskę fizycznie, wszyscy doświadczyli – w różnym sensie – stanu emigracji: duchowej, wewnętrznej, artystycznej czy egzystencjalnej. Ks. prof. Józef Tischner, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Władysław Stanisław Reymont i Wojciech Jerzy Has – patroni roku 2025 – mogą nam dziś, w epoce mobilności i migracji, powiedzieć więcej o kondycji człowieka, który żyje „pomiędzy” miejscami, językami i tożsamościami, niż mogłoby się wydawać.

Tischner: emigracja wewnętrzna jako wybór sumienia

Ks. prof. Józef Tischner to postać niezwykle ważna dla polskiej filozofii i myśli społecznej. Choć nie opuścił Polski fizycznie, był rzecznikiem wolności jednostki wobec opresyjnych systemów. Pisał o „emigracji sumienia” – sytuacji, w której człowiek musi schronić się wewnątrz siebie, by ocalić własną wolność i godność[1].

Tischnerowska idea „filozofii dramatu” świetnie opisuje doświadczenie współczesnego emigranta: człowieka w sytuacji wyboru, dialogu, często napięcia między „ja” a światem. Emigracja staje się wtedy nie tylko ruchem przestrzennym, ale moralnym i egzystencjalnym: wyborem, czy pozostać sobą w obcym świecie[2].

Pawlikowska-Jasnorzewska: kobieta poza granicami epoki

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – poetka, dramatopisarka, skandalistka międzywojnia – już za życia była kimś „na wygnaniu”. Jej emigracja miała charakter osobisty i artystyczny: opuszczała konwencje, przełamywała tabu, żyła między Anglią a Polską, między miłością a samotnością.

Po wybuchu II wojny światowej wyjechała z mężem do Anglii, gdzie zmarła w 1945 roku. Jej emigracyjna poezja, pełna goryczy i melancholii, pokazuje cenę życia z dala od ojczyzny. W wierszu „Z oddali” pisała: „Śni mi się Polska – kraina serca mego – / i śni mi się, że tam wrócić nie mogę…”[3].

To głos bliski każdemu, kto opuścił Polskę nie tylko fizycznie, ale i kulturowo – kto próbuje odnaleźć się w świecie, który nie zna jego języka uczuć.

Reymont: chłopska tułaczka i marzenie o lepszym świecie

Władysław Stanisław Reymont – laureat Nagrody Nobla, autor Chłopów i Ziemi obiecanej – sam doświadczył życia na marginesie: jako kolejarz, aktor wędrowny, robotnik. Jego literatura pełna jest opowieści o migracjach wewnętrznych i społecznych – o wędrówkach ze wsi do miasta, z biedy do nadziei[4].

To nie przypadek, że w Ziemi obiecanej ukazuje Łódź jako quasi-kolonialne terytorium, do którego ciągną ludzie różnych narodowości w pogoni za fortuną. Emigracja u Reymonta to często ruch nie tyle w przestrzeni, ile w hierarchii społecznej – próba wyrwania się z przypisanej roli.

Dla współczesnych emigrantów ekonomicznych jego twórczość pozostaje aktualna: pokazuje, że poszukiwanie „lepszego życia” niesie ze sobą nie tylko zysk, ale i utratę – więzi, tożsamości, duszy.

Has: emigracja wyobraźni, ucieczka w świat metafory

Wojciech Jerzy Has, twórca Rękopisu znalezionego w Saragossie i Sanatorium pod Klepsydrą, był reżyserem-emigrantem w symbolicznym sensie. Jego filmy to podróże przez labirynty wyobraźni, czasu i tożsamości. Bohaterowie Hasa to często ludzie oderwani od rzeczywistości, dryfujący między światami – jak emigranci kulturowi, którzy nie potrafią zadomowić się nigdzie[5].

W epoce globalnych migracji i zacierających się granic Has uczy, że nie każda emigracja zaczyna się od przekroczenia granicy państwowej. Czasem wystarczy przesunąć się w głąb siebie, by poczuć się obco – i właśnie tam rozpocząć podróż, która zmieni wszystko.

Dlaczego dziś warto ich słuchać?

Patroni 2025 – tak różni w swoich dziedzinach – łączy doświadczenie wyobcowania i ruchu. Tischner mówi o potrzebie zachowania godności w świecie, który często ją odbiera. Pawlikowska-Jasnorzewska – o samotności artysty-emigranta. Reymont – o społecznych migracjach zdeterminowanych biedą. Has – o duchowym uchodźstwie w świecie bez sensu.

Ich dzieła nie dają gotowych odpowiedzi, ale otwierają przestrzeń do rozmowy. O tym, kim jesteśmy, gdy zostawiamy coś za sobą. O tym, jak nie zagubić siebie w tłumie obcych języków. O tym, jak być Polakiem – niekoniecznie „w Polsce”.

Przypisy

1. Józef Tischner, Etyka solidarności oraz Homo sovieticus, Kraków: Znak, 2005, s. 29–31.

2. Józef Tischner, Myślenie według wartości, Kraków: Znak, 1993, s. 47.

3. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Poezje zebrane, oprac. M. Kuziak, Warszawa: PIW, 2000, s. 388.

4. Zdzisław Najder, Władysław Reymont: biografia, Warszawa: Czytelnik, 1993, s. 204–206.

5. Tadeusz Lubelski, Wojciech Jerzy Has, Warszawa: WAiF, 2000, s. 73–75.